Urbanization | ( (Photo Credits: Archived, edited, symbolic images)

महाराष्ट्राच्या आर्थिक पाहणीनीत (Economic Survey Maharashtra) पुढे आलेल्या धक्कादायक आकडेवारी आणि अंदाजानुसार हे राज्य देशात शहरीकरण (Urbanization) आणि लोकसंख्या (Demographic Changes) वाढीसाठी अग्रेसर असलेल्या राज्यांपैकी एक ठरेल अशी स्थिती आहे. पाहणी अहवालानुसार महाराष्ट्राची लोकसंख्या मार्च 2025 मध्ये (Maharashtra Population 2025) 12.8 कोटींवर जाण्याची शक्यता आहे. सन 2011 मध्ये झालेल्या जनगणेनत नोंदविलेल्या 11.2 कोटींपेक्षा ही वाढ लक्षणीय मानली जात आहे. आजघडीला उत्तर प्रदेश हे देशातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेले राज्य आहे. त्याच्या पाठोपाठ महाराष्ट्र आपला दुसरा क्रमांक लावण्याच्या टप्प्यावर आहे. धक्कादाय म्हणजे राज्यातील जेष्ठ (Aging Population) आणि कमावत्या लोकांची (Working Population) संख्या वाढत आहे. पण, त्या तुलनेत नव्याने जन्मणाऱ्या मुलांची संख्या घटत आहे. म्हणजे आगामी काळात जन्मदर घटण्याची शक्यताही वाढली आहे.

लोकसंख्येतील बदल: काम करणाऱ्या आणि वृद्धांच्या लोकसंख्येत वाढ

2026 पर्यंत अंदाजित लोकसंख्याशास्त्रीय ट्रेंड

आर्थिक पाहणी अहवालाचा दाखला देत टाईम्स ऑफ इंडियाने दिलेल्या वृत्तानुसार, 2036 पर्यंत, काम करणाऱ्या वयोगटातील लोकसंख्या महाराष्ट्राच्या एकूण लोकसंख्येच्या 66.2% असेल अशी अपेक्षा आहे, तर अवलंबित्व प्रमाण 33.8% पर्यंत कमी होण्याचा अंदाज आहे - ज्यामध्ये 18.7% मुले आणि 17.1% वृद्ध असतील. या बदलामुळे काम करणाऱ्या लोकसंख्येवरील अवलंबित्व वाढेल, ज्यामुळे आर्थिक नियोजन, आरोग्यसेवा आणि सामाजिक सुरक्षा धोरणांवर परिणाम होईल. (हेही वाचा, Mumbai: मुंबईत होळीनिमित्त होणाऱ्या गर्दीमुळे 16 मार्चपर्यंत प्लॅटफॉर्मवर मिळणार नाही तिकीट)

शहरीकरण वाढत आहे: ग्रामीण-शहरी लोकसंख्येतील तफावत घटली

  • लोकसंख्येत दुसऱ्या क्रमांकावर आणि भौगोलिक क्षेत्रात तिसऱ्या क्रमांकावर असलेल्या महाराष्ट्रातही वेगाने शहरीकरण होत आहे. 2011 मध्ये ग्रामीण लोकसंख्या 6.2 कोटी होती, तर शहरी भागात 5.1 कोटी रहिवासी होते.

  • 2025 पर्यंत ग्रामीण लोकसंख्या 6.5 कोटीपर्यंत पोहोचण्याची अपेक्षा आहे, तर शहरी भागात 6.3 कोटीपर्यंत वाढण्याचा अंदाज आहे, जो ग्रामीण-शहरी तफावत कमी होत असल्याचे दर्शवितो. हे शहरी बदल बदलते राहणीमान, आर्थिक संधी आणि पायाभूत सुविधा आणि सार्वजनिक सेवांची वाढती मागणी अधोरेखित करते. (हेही वाचा, Mumbai Local Mega Block: उड्डाण पुलाच्या उभारणीमुळे मुंबईत मध्य रेल्वे मार्गावर 2 दिवसांचा विशेष ब्लॉक)

महाराष्ट्राच्या भविष्यासाठी महत्त्वाचे मुद्दे

  1. वृद्धांची लोकसंख्या: वाढत्या वृद्धांच्या संख्येसाठी मजबूत आरोग्यसेवा आणि सामाजिक सुरक्षा उपाययोजनांची आवश्यकता असेल.

  2. कामगारांची वाढ: वाढत्या काम करणाऱ्या लोकसंख्येसह, रोजगार निर्मिती आणि कौशल्य विकास महत्त्वपूर्ण ठरेल.

  3. शहरी विस्तार: शहरी विकासाला सामावून घेण्यासाठी पायाभूत सुविधा, गृहनिर्माण आणि नागरी सुविधांमध्ये मोठ्या गुंतवणुकीची आवश्यकता असेल.

महाराष्ट्राच्या लोकसंख्याशास्त्रीय उत्क्रांतीमध्ये आव्हाने आणि संधी दोन्ही आहेत, ज्यामुळे येत्या काळात शाश्वत विकासासाठी धोरणात्मक अनुकूलन आणि धोरणात्मक नियोजन आवश्यक बनले आहे. या पार्श्वभूमीवर राज्य सरकार आणि केंद्र सरकार काय धोरणे राबवते आणि त्याला राज्यातील जनता एक नागरिक म्हणून कसा प्रतिसाद देते याबाबत उत्सुकता आहे.