Indian Ragas Boost Focus, Emotional Balance

भारतीय शास्त्रीय संगीतातील (Indian Classical Music) राग (Ragas) ऐकल्याने मानसिक स्थिरता, लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता आणि भावनिक संतुलन वाढते, असा निष्कर्ष आयआयटी मंडी आणि आयआयटी कानपूर यांच्या संयुक्त अभ्यासातून समोर आला आहे. या अभ्यासात प्रगत इलेक्ट्रोएन्सेफॅलोग्राम (EEG) तंत्रज्ञानाचा वापर करून 40 सहभागींच्या मेंदूच्या लहान-लहान (मायक्रोस्टेट्स) अवस्थांचा अभ्यास करण्यात आला. या अभ्यासाचे निष्कर्ष ‘फ्रंटियर्स इन ह्युमन न्यूरोसायन्स’ या जर्नलमध्ये प्रकाशित झाले आहेत. राग दरबारी आणि राग जोगिया यांसारख्या रागांनी मेंदूच्या कार्यप्रणालीवर सकारात्मक परिणाम दर्शवला, ज्यामुळे तणाव, चिंता आणि लक्ष विचलन कमी होऊन मानसिक स्पष्टता वाढल्याचे दिसून आले.

आयआयटी मंडीचे संचालक प्रो. लक्ष्मीधर बेहेरा यांच्या नेतृत्वाखालील या अभ्यासात 40 सहभागींचा समावेश होता, ज्यांच्यावर राग दरबारी आणि राग जोगिया यांचा प्रभाव तपासण्यात आला. ईईजी मायक्रोस्टेट्स विश्लेषणाद्वारे, मेंदूच्या विद्युत संकेतांचे मोजमाप करून त्यांच्या क्षणिक अवस्थांचा (मायक्रोस्टेट्स) अभ्यास करण्यात आला. हे मायक्रोस्टेट्स, जे काही मिलिसेकंद टिकतात, लक्ष, भावनिक प्रतिसाद आणि विचलन यांसारख्या मानसिक अवस्थांचे प्रतिनिधित्व करतात.

अभ्यासात असे दिसून आले की, राग दरबारी, जो त्याच्या शांत आणि उत्साहवर्धक स्वरांसाठी ओळखला जातो, याने लक्षाशी संबंधित मायक्रोस्टेट्स वाढवले आणि विचलनाशी संबंधित मायक्रोस्टेट्स कमी केले. यामुळे सहभागींची एकाग्रता आणि मानसिक स्पष्टता वाढली. दुसरीकडे, राग जोगिया, जो उदास आणि भावनिक स्वरांसाठी प्रसिद्ध आहे, याने भावनिक नियमनाशी संबंधित मायक्रोस्टेट्स सक्रिय केले, ज्यामुळे सहभागींना शांतपणे भावनांचा सामना करता आला. (हेही वाचा: Covid-19 Vaccines and Sudden Deaths: 'कोविड-19 लसी सुरक्षित, देशात अचानक होणाऱ्या मृत्यूंशी कोणताही संबंध नाही'; ICMR आणि NCDC च्या अभ्यासाचा निष्कर्ष)

भारतीय शास्त्रीय संगीतातील राग हे केवळ कला नसून भावना आणि चेतनेचे एक शास्त्र आहे, असे प्रो. बेहेरा यांनी सांगितले. प्रत्येक राग विशिष्ट भावना (नवरस) जागृत करण्यासाठी रचला गेला आहे, ज्यामुळे मन तणावातून शांततेकडे आणि अस्वस्थतेतून स्पष्टतेकडे जाते. उदाहरणार्थ, राग दरबारी परीक्षा किंवा महत्त्वाच्या बैठकीपूर्वी ऐकल्यास एकाग्रता वाढू शकते, तर राग जोगिया दुःख किंवा भावनिक तणावाच्या वेळी ऐकल्यास भावनिक संतुलन साधण्यास मदत होऊ शकते. अभ्यासाचे पहिले लेखक डॉ. आशिष गुप्ता यांनी नमूद केले की, ‘राग ऐकताना मेंदूच्या अवस्थांमध्ये दिसणारे बदल यादृच्छिक नव्हते. ईईजी डेटामधून सातत्यपूर्ण आणि पुनरावृत्तीयोग्य बदल दिसून आले, जे भारतीय शास्त्रीय संगीत मानसिक आरोग्यासाठी एक शक्तिशाली साधन असू शकते, याची पुष्टी करतात.’