Mukesh Ambani, Ratan Tata, Anand Mahindra (Photo Credit : PTI)

केंद्रीय अर्थमंत्री निर्मला सीतारमण (FM Nirmala Sitharman) यांनी आपल्या अर्थसंकल्पीय भाषणात जाहीर केले होते की, सरकार 2021-22 मध्ये हायड्रोजन मिशन (Hydrogen Mission) सुरू करणार आहे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी गेल्या वर्षी ही योजना सुरू करण्याची इच्छा व्यक्त केली होती, ज्यात हरित उर्जा स्रोतापासून हायड्रोजन तयार करण्याची तयारी सुरू आहे. यंदाच्या सर्वसाधारण अर्थसंकल्पात अर्थमंत्र्यांनी ते सुरू करण्यास हिरवा कंदील दाखवला. हायड्रोजन वायूचे उत्पादन बर्‍याच स्रोतांपासून केले जाते, परंतु सरकारने हरित स्रोतापासून ते तयार करण्याची घोषणा केली आहे. जीवाश्म इंधनांवरील अवलंबन आणि प्रदूषण कमी करणे हे हायड्रोजन गॅस निर्मितीचे मुख्य उद्दीष्ट आहे. भारत आपल्या इंधनाचा एक तृतीयांश भाग आयात करतो, ज्यामुळे सरकारी तिजोरीवर खूप ताण पडतो.

आता भारत स्वतः हायड्रोजन गॅसची निर्मिती करण्याचा प्रयत्न करत आहे. तज्ज्ञांच्या मते देशातील अनेक मोठे उद्योगपती या प्रकल्पासाठी एकत्र येऊ शकतात. या उद्योगपतींमध्ये टाटा, अंबानी आणि महिंद्र यांचा समावेश असू शकतो. याशिवाय इंडियन ऑईल आणि आयशर सारख्या कंपन्याही यात मोठी भूमिका बजावू शकतात. कोणत्याही एका कंपनीला इतके मोठे मिशन सुरू करणे शक्य वाटत नाही, म्हणूनच या मोठ्या कंपन्यांना एकत्र येण्याची शक्यता आहे. यासाठी मोठ्या गुंतवणूकीची आवश्यकता असेल आणि जेव्हा अशा क्षेत्रातील कंपन्या त्यासाठी एकत्र येतील तेव्हाच हे शक्य होईल. या मिशनसाठी वाहन क्षेत्र, इंधन कंपनी, रसायनांची कंपनी आणि प्रगत साहित्य कंपन्यांना एकत्र यावे लागेल.

हायड्रोजन एनर्जी तंत्रज्ञान अद्याप व्यावसायिकदृष्ट्या यशस्वी ठरलेले नाही आणि त्या दृष्टीने यापूर्वी कधीही विचार केलेला नाही. पण आता हे तंत्रज्ञान व्यापार आणि गुंतवणूकीच्या दृष्टीकोनातूनही पाहिले जाईल. हायड्रोजन वायूमधून उत्सर्जनाचे प्रमाण शून्य आहे, म्हणूनच संपूर्ण जगाचे या तंत्रज्ञानाकडे लक्ष आहे. पहिल्यांदा घरगुती पातळीवर इंधनाची आवश्यकता पूर्ण होऊ इतके हायड्रोजनचे उत्पादन सुरू केले जाईल. कॅनडामधील क्यूबेकमध्ये नुकताच एक प्रकल्प स्थापित करण्यात आला आहे, जेथे दररोज 8.2 टन हायड्रोजन तयार होत आहे. (हेही वाचा: टेस्लाचे सीईओ Elon Musk यांनी जाहीर केले 730 कोटी रुपयांचे बक्षीस; फक्त करावे लागेल 'हे' काम)

हायड्रोजन वायू तयार करण्यासाठी भारत सध्या दोन प्रकारच्या तंत्रज्ञानाचा वापर करतो. प्रथम, पाण्याचे इलेक्ट्रोलायसिस करून हायड्रोजन वेगळा केला जातो. यामध्ये पाणी हे मुख्य स्त्रोत आहे. दुसरे म्हणजे, नैसर्गिक वायू तोडून हायड्रोजन आणि कार्बन वेगळे करणे. ही दोन्ही तंत्रज्ञान बाजारपेठेत आहेत परंतु व्यवसायाच्या उद्देशाने ती अद्याप सुरू केलेली नाही. नॅशनल हायड्रोजन मिशनच्या माध्यमातून ते व्यवसायासाठी तसेच वापरासाठीही उपयुक्त ठरेल.