Internet (Representative image) (Photo Credits: Pixabay)

भारत सरकारने एलॉन मस्क (Elon Musk) यांच्या स्पेसएक्स कंपनीच्या स्टारलिंक (Starlink) उपग्रह इंटरनेट सेवेला देशात कार्यरत होण्यासाठी अंतिम मंजुरी दिली. ही मंजुरी भारतीय दूरसंचार विभाग (DoT) आणि भारतीय अंतराळ संशोधन केंद्र (IN-SPACe) यांच्या कठोर सुरक्षा आणि डेटा स्थानिकीकरण नियमांचे पालन केल्यानंतर मिळाली. स्टारलिंकने भारतातील दोन मोठ्या दूरसंचार कंपन्या, रिलायन्स जिओ आणि भारती एअरटेल, यांच्यासोबत भागीदारी केली आहे, ज्यामुळे ग्रामीण आणि दुर्गम भागात उच्च-गती इंटरनेट सेवा पुरवण्याचा मार्ग मोकळा झाला आहे. या निर्णयामुळे भारताच्या डिजिटल कनेक्टिव्हिटीमध्ये क्रांती घडण्याची अपेक्षा आहे, विशेषतः ज्या भागात पारंपरिक ब्रॉडबँड किंवा मोबाइल टॉवर सुविधा उपलब्ध नाहीत.

परंतु अहवालात असे दिसून आले आहे की, कंपनीला अद्याप ‘अंतिम परवाना’ मिळालेला नाही, जो सर्व परवाना अटी पूर्ण केल्यानंतर जारी केला जाईल. स्टारलिंकच्या प्रवेशामुळे भारताच्या अंतराळ अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल आणि ग्रामीण भागातील डिजिटल अंतर कमी होण्याची शक्यता आहे. स्टारलिंकने 2021 पासून भारतात सेवा सुरू करण्यासाठी प्रयत्न सुरू केले होते, परंतु नियामक अडथळ्यांमुळे प्रक्रिया रखडली होती. 2021 मध्ये स्टारलिंकने भारतात प्री-ऑर्डर घेण्यास सुरुवात केली होती, परंतु सरकारने परवानगीशिवाय अशा ऑर्डर घेण्यास मनाई केली होती, ज्यामुळे कंपनीला ऑर्डर रद्द कराव्या लागल्या.

यानंतर, स्टारलिंकने ग्लोबल मोबाइल पर्सनल कम्युनिकेशन बाय सॅटेलाइट (GMPCS) परवान्यासाठी अर्ज केला, जो उपग्रह-आधारित इंटरनेट सेवांसाठी आवश्यक आहे. भारतातील डेटा स्थानिकीकरण नियम, ज्यामुळे वापरकर्त्यांचा डेटा देशातच साठवला जावा, आणि सुरक्षा चिंता यामुळे मंजुरी प्रक्रिया गुंतागुंतीची झाली होती. नंतर 2024 मध्ये, भारत सरकारने उपग्रह स्पेक्ट्रमचे वाटप ऑक्शनऐवजी प्रशासकीय पद्धतीने करण्याचा निर्णय घेतला, ज्यामुळे स्टारलिंकसारख्या कंपन्यांना बाजारात प्रवेश करणे सोपे झाले. (हेही वाचा: TRAI Telecom Data March 2025: भारतीय वायरलेस ग्राहकांमध्ये वाढ, शहर आणि ग्रामिण भागात संमिश्र प्रमाण; ट्रायची आकडेवारी)

पुढे 2025 च्या सुरुवातीला, जिओ आणि एअरटेल यांनी स्टारलिंकसोबत भागीदारी करार केले, ज्यामुळे नियामक मंजुरीचा मार्ग मोकळा झाला. मार्च 2025 मध्ये, स्टारलिंकला तत्त्वतः मंजुरी मिळाली, आणि मे 2025 मध्ये अंतिम परवाना मिळाला. स्टारलिंक ही स्पेसएक्सची उपग्रह-आधारित इंटरनेट सेवा आहे, जी कमी पृथ्वी कक्षा (LEO) मध्ये 7,000 हून अधिक उपग्रहांचा वापर करून जगभरात उच्च-गती इंटरनेट पुरवते. पारंपरिक ब्रॉडबँड सेवांसाठी फायबर केबल्स किंवा मोबाइल टॉवर्सची आवश्यकता असते, ज्या ग्रामीण भागात पोहोचवणे महाग आणि कठीण आहे. स्टारलिंक याउलट उपग्रहांद्वारे थेट इंटरनेट सिग्नल पाठवते. यासाठी वापरकर्त्यांना स्टारलिंक किट खरेदी करावे लागते, ज्यामध्ये उपग्रह डिश, वाय-फाय राउटर आणि केबल्स समाविष्ट असतात.

स्टारलिंकने भारतात आपली सेवा प्रभावीपणे राबवण्यासाठी रिलायन्स जिओ आणि भारती एअरटेल यांच्यासोबत करार केले आहेत. जिओ आपल्या हजारो रिटेल स्टोअरद्वारे स्टारलिंक उपकरणांचे वितरण करेल आणि ग्राहक सेवा, स्थापना आणि सक्रियता यासाठी यंत्रणा उभारेल. एअरटेल स्टारलिंक उपकरणे आपल्या स्टोअरमध्ये उपलब्ध करेल आणि व्यवसाय ग्राहकांना आणि ग्रामीण समुदायांना, शाळांना आणि आरोग्य केंद्रांना सेवा पुरवण्यासाठी सहकार्य करेल. या भागीदारीमुळे स्टारलिंकला भारताच्या विशाल बाजारपेठेत प्रवेश मिळण्यास मदत होईल, विशेषतः जिथे जिओ आणि एअरटेल यांचे मजबूत नेटवर्क आहे.

शहरी भागात जिओ फायबर आणि एअरटेल एक्स्ट्रीम सारख्या फायबर-आधारित सेवांशी स्पर्धा करणे स्टारलिंकसाठी आव्हानात्मक असेल, कारण त्या कमी किंमतीत जास्त गती देतात. मात्र, ग्रामीण आणि दुर्गम भागात, जिथे इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी मर्यादित आहे, स्टारलिंक गेम-चेंजर ठरू शकते. उदाहरणार्थ, हिमाचल प्रदेश, उत्तराखंड आणि ईशान्य भारतातील गावांमध्ये स्टारलिंक विश्वसनीय इंटरनेट पुरवू शकते, ज्यामुळे शिक्षण, आरोग्य सेवा आणि ई-कॉमर्सला चालना मिळेल.