| Image used for Menstrual | Representational Purpose | (Photo credit: archived, edited, representative image)

Menstrual Hygiene Awareness: इंटरनॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ पॉप्युलेशन सायन्सेसने (IIPS) नुकत्याच केलेल्या सर्वेक्षणात मुंबईच्या झोपडपट्टी भागात मासिक पाळी (Menstrual) आणि आरोग्याशी संबंधित महत्त्वपूर्ण आव्हाने समोर आली आहेत. जून ते सप्टेंबर 2024 दरम्यान घेण्यात आलेल्या या अभ्यासात (Mumbai Menstrual Health Survey), या समुदायातील महिला आणि तरुण मुलींना भेडसावणारे आर्थिक प्रश्न, आरोग्यसेवेतील तफावत आणि सततची बदनामी (Menstrual Stigma in Slums) यावर प्रकाश टाकला आहे. या अभ्यासात पुढे आलेले विविध पैलू खालील प्रमाणे:

आयआयपीएस अभ्यास अहवालातील मुख्य निष्कर्ष

  • आरोग्यसेवा सुलभताः 24/7 नागरी आरोग्य सेवा सुविधांमध्ये मर्यादित प्रवेशामुळे मासिक पाळीच्या आरोग्याशी संबंधित समस्यांवर सुमारे 30% प्रतिसादकर्त्यांनी वार्षिक 1,500 रुपये खर्च केल्याची नोंद केली. केवळ 9.7% लोकांनी सरकारी आरोग्य सेवांची मागणी केली, तर 35% घरगुती उपचारांवर अवलंबून होते आणि 30% लोकांनी खाजगी उपचारांची निवड केली.

  • सुधारित उत्पादन: सन 2024 मध्ये मासिक पाळी सुरू झालेल्या मुलींमध्ये 95.5% मासिक पाळी स्वच्छता उत्पादनांचा वापर करत असल्याचे दिसून आले. हाच वापर एका दशकापूर्वी 20-24 वयोगटातील 70.8% प्रतिसादकर्त्यांमध्ये नोंदविण्यात आला.

  • दृष्टीकोण आणि विश्वासः सामाजिक प्रगती होऊनही मासिकपाळीकडे बगण्याचा दृष्टीकोण कायम आहे. केवळ 41.3 टक्के महिलांनी मासिक पाळीच्या काळात पूजास्थळांना भेट देणे किंवा शुभ कार्यक्रमांना उपस्थित राहणे योग्य आहे असे मत व्यक्त केले, तर केवळ 19.5 टक्के महिलांनी असे मत व्यक्त केले.

परस्परविरोधी मनोवृत्ती ठळकपणे दाखवल्या

  • या सर्वेक्षणात सांस्कृतिक बारकावे आणि विरोधाभासही उघड झाले. मासिक पाळीच्या वेळी महिला स्वयंपाक करू शकतात आणि स्वयंपाकघरात प्रवेश करू शकतात यावर 72.8% प्रतिसादकर्त्यांनी सहमती दर्शविली, तर काही घरांमध्ये पारंपारिक श्रद्धा कायम आहे.

  • आय. आय. पी. एस. मधील प्राध्यापिका आणि अभ्यासात योगदान देणाऱ्या डॉ. अपराजित चट्टोपाध्याय यांनी नमूद केले की प्रतिसाद अनेकदा पुरोगामी दृष्टिकोनाऐवजी आवश्यकता प्रतिबिंबित करतात. तिने सांगितले की गुणात्मक टप्प्यात, प्रतिसादकर्त्यांनी वारंवार विचारले, "आणखी कोण स्वयंपाक करेल?" झोपडपट्टीतील घरांमध्ये व्यावहारिक वास्तवांवर भर दिला जातो, असेही त्या म्हणाल्या.

मासिक पाळीबाबत शैक्षणीक आव्हान

  • मासिक पाळीच्या शिक्षणातील, विशेषतः पुरुषांमधील अंतर या सर्वेक्षणाने अधोरेखित केले. केवळ 6.7 टक्के पुरुषांना हे समजले आहे की, महिलांच्या मासिक पाळीच्या मध्यभागी गर्भधारणा होण्याची शक्यता जास्त असते.

  • 67% पुरुषांनी शाळांमधून मासिक पाळीबद्दल शिक्षणाची नोंद केली, तर 60% पुरुष माहितीसाठी पुरुष मित्रांवर अवलंबून होते. ज्यामुळे चुकीच्या माहितीबद्दल चिंता वाढते. एस. एन. ई. एच. ए. या स्वयंसेवी संस्थेतील किशोरवयीन आरोग्य तज्ज्ञ डॉ. रमा श्याम म्हणाल्या, "शाळांमध्ये मासिक पाळीचे शिक्षण अनेकदा अपुरे असते आणि शिक्षक हा विषय हाताळण्यासाठी तयार नसतात.

  • सर्वेक्षणात असे आढळून आले की 35% पुरुष प्रतिसादकर्ते अजूनही मासिक पाळीच्या स्त्रियांना 'अशुद्ध' मानतात. डॉ. चट्टोपाध्याय यांनी असे निरीक्षण नोंदवले की तरुण मुलांना अनेकदा घरी मासिक पाळीच्या चर्चेतून वगळले जाते, ज्यामुळे प्रौढत्वापर्यंत गैरसमज बळकट होत राहतात.

लिंग-समावेशक जागृतीच्या गरजेवर तज्ज्ञांचा भर

झोपडपट्ट्या, शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये मासिक पाळीच्या आरोग्याची वकिली करणाऱ्या म्युझ फाउंडेशनचे संस्थापक निशांत बंगेरा यांनी मासिक पाळीच्या शिक्षणात पुरुषांचा समावेश करण्याचे महत्त्व अधोरेखित केले. "शिक्षण हे स्त्रियांमधील वर्जना मोडून काढत असताना, मासिक पाळीच्या बाबतीत पुरुषांच्या समजुतीकडे पुरेसे लक्ष दिले जात नाही", असे ते म्हणाले. बंगेरा यांनी नमूद केले की पुरुष विद्यार्थ्यांशी चर्चा अनेकदा लैंगिक शिक्षणाकडे वळते, मासिक पाळीच्या जागरूकतेसाठी केंद्रित दृष्टिकोनाच्या गरजेवर भर दिला.

दरम्यान, आय. आय. पी. एस. च्या सर्वेक्षणात प्रगती आणि आव्हानांचे संमिश्र चित्र अधोरेखित केले आहे. मासिक पाळीच्या उत्पादनांची उपलब्धता सुधारली असली तरी, सांस्कृतिक कलंक आणि आरोग्यसेवेतील अंतर हे लक्षणीय अडथळे राहिले आहेत. मुंबईतील झोपडपट्ट्यांमध्ये लिंग-समावेशक शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि सर्वसमावेशक आरोग्य सेवा सहाय्य सुनिश्चित करण्यासाठी लक्ष्यित प्रयत्न करण्याचे आवाहन तज्ज्ञ करतात.