Elephant | (Photo credit: archived, edited, representative image)

Wildlife Conservation: मानव आणि वन्यप्राणी यांच्यात वाढलेल्या संघर्षाचा परिणाम हत्तींचा मृत्यू (Elephant Deaths) मोठ्या प्रमाणावर वाढण्यात झाल्याचे ओडिशा (Odisha) आणि पश्चिम बंगाल (West Bengal) राज्यात पाहायला मिळाले आहे. सन 2019 पासून अगदी अलिकडील काही काळापर्यंत या राज्यात तब्बल 600 हत्तींचा मृत्यू झाला आहे. त्यामुळे या धक्कादायक आकडेवारीवरुन राज्याचे वनमंत्री (Odisha Forest Department) गणेश राम सिंहखुंटिया यांनी चौकशीचे आदेश दिले आहेत. ज्यामध्ये अतिरिक्त मुख्य सचिव (गृह) सत्यब्रत साहू यांच्या नेतृत्वाखाली विभागनिहाय तपशीलवार चौकशी करण्याचे निर्देशात दिले आहेत. ज्याचा सर्वसमावेशक अहवाल एका महिन्याच्या आत येणे बाकी आहे.

ओडिशा आणि बंगाल राज्यात हत्तींच्या मृत्यूंमध्ये वाढ

एकट्या ओडिशात यावर्षी 76 जंगली हत्तीचा मृत्यू आणि त्यातील काही जखमी झाल्याची नोंद झाली असून गेल्या सहा महिन्यांत 56 हत्तींचा मृत्यू झाला आहे. राज्यात 2019 ते ऑक्टोबर 2024 दरम्यान 483 हत्तींच्या मृत्यूची नोंद झाली आहे, तर पश्चिम बंगालमध्ये याच कालावधीत 116 हत्तींच्या मृत्यूची नोंद झाली आहे. विजेचा धक्का लागणे, रस्ते आणि रेल्वे अपघात आणि संशयास्पद लक्ष्यित हत्या यासारख्या अनैसर्गिकरित्या झालेल्या कारणांमुळे अनेक मृत्यू झाले. ढेंकनाल, अंगुल आणि केओंझारसह ओडिशातील प्रदेशांमध्ये सर्वाधिक मृत्यू झाले, तर पश्चिम बंगालच्या बक्सा व्याघ्र प्रकल्प आणि गोरुमारा वन्यजीव विभागात लक्षणीय जीवितहानीची नोंद झाली. (हेही वाचा, Gadchiroli Shocker: जंगलात सेल्फी घेणे जीवावर बेतले; हत्तीने तरुणाला चिरडले, जागीच मृत्यू, गडचिरोलीच्या कुनघाडामधील घटना)

मानव आणि वन्य प्राण्यांमधील संघर्ष मृत्यूस कारण

इंडिया टुडेने दिलेल्या वृत्तानुार, मानव-हत्ती संघर्षामुळे मानवी जीवितहानी हत्तींच्या मृत्यूंव्यतिरिक्त, ओडिशा आणि पश्चिम बंगालमध्ये हत्तींशी झालेल्या चकमकीमुळे मानवी जीवितांची संख्या वाढत आहे. सन 2019 ते ऑक्टोबर 2024 या कालावधीत ओडिशामध्ये 755 मानवी मृत्यूची नोंद झाली, तर पश्चिम बंगालमध्ये अशाच प्रकारच्या संघर्षांमध्ये 507 मृत्यू झाले. या घटना अन्न आणि पाण्याच्या शोधात हत्तींनी लोकसंख्येच्या भागात घुसखोरी केल्याचा परिणाम आहेत, ज्यामुळे विखुरलेल्या वनप्रदेशांमध्ये मानव-वन्यजीव सहअस्तित्वाची आव्हाने अधोरेखित होतात. (हेही वाचा, Baby Elephant Viral Video: छोट्या हत्तीने केअरटेकरचा हात आपल्या सोंडेने धरून केले प्रेम व्यक्त, येथे पाहा व्हिडीओ)

संघर्ष टाळण्यासाठी शासन-प्रशासन पातळीवर प्रयत्न

ओडिशामध्ये वन्यप्राणी संवर्धन प्रयत्न आणि संघर्ष कमी करणे ओडिशा सरकारने मानव-हत्ती संघर्षाचे निराकरण करण्यासाठी आणि हत्ती संवर्धनास प्रोत्साहन देण्यासाठी अनेक उपाययोजना केल्या आहेत. मयूरभंज, महानदी आणि संबलपूर या तीन नियुक्त हत्ती राखीव जागा तयार करण्यात आल्या आहेत आणि 2012-13 पासून ओळखल्या गेलेल्या 14 पारंपारिक हत्ती मार्गिकांचे संरक्षण केले जात आहे. संवर्धनाच्या प्रयत्नांमध्ये वाढीव चारा लागवड, जलाशयांचे पुनरुज्जीवन आणि असुरक्षित समुदायांच्या सभोवती संरक्षक कुंपण घालणे यांचा समावेश आहे. (हेही वाचा, West Bengal Shocker: धारदार भाले आणि फायरबॉलच्या हल्ल्यात हत्तीचा मृत्यू; पश्चिम बंगालमधील झारग्राममधील घटना (Watch Video))

राज्याची हत्ती व्यवस्थापन योजना अधिवास समृद्धीवर लक्ष केंद्रित करते, तर वन्य प्राणी संरक्षण पथके आणि जलद प्रतिसाद पथके उच्च-जोखीम असलेल्या भागात तैनात केली जातात. हत्तींच्या हालचालींचा मागोवा घेण्यासाठी आणि पूर्वसूचना जारी करण्यासाठी ड्रोन पाळत ठेवणे, हत्ती देखरेख अॅप आणि सौर प्रकाश प्रणाली वापरली जातात. "गज साथी" म्हणून ओळखले जाणारे स्वयंसेवक संघ, पर्यावरण-विकास कार्यक्रम आणि शालेय जनसंपर्क उपक्रमांद्वारे पूरक असलेल्या सामुदायिक जागरूकता मोहिमांमध्ये सक्रिय आहेत.

शेजारी राज्यांशी सहकार्य आणि कायदेशीर उपाययोजना हत्तींच्या आंतरराज्यीय स्थलांतराचे प्रश्न सोडवण्यासाठी ओडिशा सरकारने पश्चिम बंगाल, झारखंड आणि छत्तीसगडशी सहकार्य केले आहे. हत्ती व्यवस्थापनासाठी आंतरराज्य समन्वय समित्या नियमित बैठका घेतात आणि वन्यजीव उल्लंघनाच्या प्रकरणांमध्ये कायदेशीर कारवाई जलद करण्यासाठी ओडिशाच्या 30 जिल्ह्यांमध्ये विशेष वन्यजीव गुन्हे न्यायालये स्थापन करण्यात आली आहेत.