APAAR ID | (Photo Credit: apaar.education.gov.in)

भारत डिजिटल परिवर्तन स्वीकारत असल्याने जवळपास सर्वच क्षेत्रामध्ये तंत्रज्ञानाचा वापर वाढला आहे. खास करुन बँकींग, खरेदी विक्री, ई-कॉमर्स आणि आता शिक्षण (India Education Reforms) क्षेत्रातही तो वाढला आहे. इतका की, जसा नागरिकांना आधार क्रमांक असतो, त्याच प्रमाणे आता विद्यार्थ्यांनाही एक विशिष्ट क्रमांक दिला जात आहे. ज्याला APAAR आयडी (Automated Permanent Academic Account Registry) म्हणून ओळखले जात आहे. अपार आयडीच्या वापराने शिक्षण क्षेत्रात मोठे बदल होत आहेत. राष्ट्रीय शिक्षण धोरण (NEP) 2020 शी संरेखित केलेला हा उपक्रम विद्यार्थ्यांचा डेटा व्यवस्थापन सुलभ करण्याचा प्रयत्न करतो, ज्यामुळे अखंड शैक्षणिक गतिशीलता आणि पडताळणी शक्य होते. दरम्यान, त्याचे अनेक फायदे असले तरी, डेटा गोपनीयता (Data Protection), सायबरसुरक्षा (Cybersecurity) जोखीम आणि नियामक सुरक्षा उपायांचा अभाव यांसारखे मुद्दे उपस्थित करत पालक आणि शैक्षणिक वर्तुळातील जाणकार चिंता व्यक्त करत आहेत. म्हणूनच आपारचे फायदे आणि आव्हाने याबद्दल अधिक जाणून घ्या.

अपार आयडी म्हणजे काय?

APAAR आयडी हा भारतातील प्रत्येक विद्यार्थ्याला नियुक्त केलेला 12-अंकी अद्वितीय डिजिटल ओळखकर्ता आहे, जो शैक्षणिक नोंदींसाठी पॅन कार्डसारखा आहे. तो शैक्षणिक कागदपत्रे संग्रहित करण्यासाठी आणि पडताळणी करण्यासाठी, प्रवेश, शिष्यवृत्ती, कौशल्य प्रमाणपत्रे आणि नोकरी अर्ज सुलभ करण्यासाठी डिजीलॉकर आणि अकादमिक बँक ऑफ क्रेडिट्स (ABC) सोबत एकत्रित होतो. (हेही वाचा, How to Download APAAR ID: APAAR ID कसे डाऊनलोड करावे, येथे, जाणून घ्या संपूर्ण माहिती)

APAAR आयडीची प्रमुख वैशिष्ट्ये:

  • व्यापक विद्यार्थी नोंदी: अभ्यासक्रम, सह-अभ्यासक्रम आणि अभ्यासक्रमाबाहेरील कामगिरी राखते.

  • DigiLocker आणि ABC सह एकत्रीकरण: शैक्षणिक कागदपत्रांची सुरक्षित आणि त्वरित पडताळणी सक्षम करते.

  • सुव्यवस्थित प्रवेश आणि शिष्यवृत्ती: उच्च शिक्षण आणि आर्थिक मदतीसाठी अर्ज प्रक्रिया सुलभ करते.

  • आधार-लिंक्ड प्रमाणीकरण: आधार पडताळणीद्वारे सहज प्रवेश सुनिश्चित करते.

  • बहुविद्याशाखीय शिक्षणाला समर्थन देते: NEP 2020 च्या उद्दिष्टांशी जुळवून घेत संस्थांमध्ये क्रेडिट ट्रान्सफर सुलभ करते.

APAAR आयडीचे फायदे:

  • डिजिटलाइज्ड स्टुडंट पोर्टफोलिओ: कागदपत्रे काढून टाकते आणि सर्व शैक्षणिक रेकॉर्ड एकाच प्रोफाइलमध्ये एकत्रित करते.

  • जलद क्रेडेन्शियल पडताळणी: फसवणूक कमी करते आणि शैक्षणिक पात्रतेवर विश्वास वाढवते.

  • खर्च आणि प्रशासकीय कार्यक्षमता: प्रमाणपत्र जारी करणे आणि पडताळणीशी संबंधित खर्च कमी करते.

  • चांगले शैक्षणिक धोरणे: रिअल-टाइम विद्यार्थी विश्लेषणाद्वारे डेटा-चालित निर्णय घेण्यास सक्षम करते.

  • जागतिक शैक्षणिक मान्यता: युनेस्कोच्या जागतिक शिक्षण देखरेख कक्षेशी जुळते, विद्यार्थ्यांची आंतरराष्ट्रीय गतिशीलता वाढवते.

APAAR आयडीबद्दल प्रमुख चिंता

अपार आयडीचे अनेक फायदे सांगितले जात आहेत. असे असले तरी अनेकांनी त्याच्या सुरक्षेबाबत चिंता व्यक्त केली आहे. खास करुन डेटा गोपनीयता, सुरक्षा धोके आणि पारदर्शकतेचा अभाव. जाणून घ्या प्रमुख चिंता.

अल्पवयीन मुलांसाठी डेटा गोपनीयतेचे धोके

  • आधार अनिवार्य जोडणी सर्वोच्च न्यायालयाच्या 2018 च्या निर्णयाच्या विरोधात आहे. शाळा नोंदणीसाठी आधार लागू केला जाऊ शकत नाही.

  • डिजिटल वैयक्तिक डेटा संरक्षण (DPDP) कायदा 2023 मध्ये मुलांच्या डेटासाठी पालकांची संमती अनिवार्य आहे, तरीही अनेक नोंदणी स्पष्ट परवानगीशिवाय होतात.

सायबरसुरक्षा भेद्यता

  • APAAR अनेक डेटाबेससह एकत्रित होते, ज्यामुळे ते सायबर हल्ल्यांसाठी उच्च-मूल्यवान लक्ष्य बनते.

  • स्पष्ट डेटा मालकी धोरणांचा अभाव EdTech कंपन्या आणि तृतीय पक्षांकडून संभाव्य गैरवापराबद्दल चिंता निर्माण करतो.

कायदेशीर चौकटीचा अभाव

आधार कायदा (2016) अंतर्गत वैधानिक आधार असलेल्या आधारच्या विपरीत, APAAR मध्ये समर्पित नियामक कायदा नाही.

संमती आणि पारदर्शकता समस्या

  • अनेक पालक आणि विद्यार्थी त्यांच्या डेटा अधिकारांबद्दल किंवा निवड कशी रद्द करावी याबद्दल अनभिज्ञ आहेत.

  • नोंदणी केल्यानंतर संमती रद्द करण्यासाठी किंवा विद्यार्थ्यांचा डेटा हटविण्यासाठी कोणतीही स्पष्ट यंत्रणा अस्तित्वात नाही.

विद्यार्थ्यांच्या देखरेखीची शक्यता

  • शैक्षणिक प्रोफाइलिंग आणि EdTech देखरेखीबद्दल चिंता ज्यामुळे भेदभावपूर्ण पद्धती निर्माण होतात.

  • सशक्तीकरण यंत्रणेऐवजी APAAR चा ट्रॅकिंग साधन म्हणून वापर करण्याविरुद्ध तज्ञांचा इशारा.

तांत्रिक आणि संस्थात्मक अडथळे

  • अनेक ग्रामीण शाळांमध्ये APAAR प्रभावीपणे अंमलात आणण्यासाठी पायाभूत सुविधांचा अभाव आहे.

  • मॅन्युअल डेटा एंट्री त्रुटींमुळे प्रशासकीय भार वाढल्याचे शिक्षक सांगतात.

प्रस्तावित उपाय: सुरक्षित आणि पारदर्शक अंमलबजावणी

जोखीम कमी करण्यासाठी आणि नैतिक अंमलबजावणी सुनिश्चित करण्यासाठी तज्ञ खालील उपाययोजनांची शिफारस करतात:

कायदेशीर आणि धोरणात्मक सुरक्षा

स्वैच्छिक सहभाग, संमती व्यवस्थापन आणि डेटा संरक्षण प्रोटोकॉल परिभाषित करण्यासाठी APAAR कायदा लागू करा.

मजबूत डेटा सुरक्षा उपाय

  • एंड-टू-एंड एन्क्रिप्शन आणि डेटा कमीत कमी करण्याची तत्त्वे लागू करा.

  • प्रवेश ट्रॅकिंगसाठी ऑडिट करण्यायोग्य नोंदी ठेवा.

पालक आणि विद्यार्थी नियंत्रण

  • पालक आणि विद्यार्थ्यांना डेटा प्रवेशाचे निरीक्षण करण्यास अनुमती देणारा रिअल-टाइम डॅशबोर्ड सादर करा.

  • सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म सारख्या गोपनीयता सेटिंग्ज सक्षम करा.

डिजिटल साक्षरता आणि जागरूकता मोहिमा

  • पालक आणि विद्यार्थ्यांना डेटा अधिकारांबद्दल शिक्षित करण्यासाठी प्रादेशिक भाषांमध्ये जागरूकता मोहिमा आयोजित करा.

  • प्रत्येक जिल्ह्यात डेटा संरक्षण अधिकारी (DPO) नियुक्त करा.

स्वतंत्र देखरेख आणि पारदर्शकता

  • APAAR ऑपरेशन्सचे ऑडिट करण्यासाठी स्वतंत्र डेटा संरक्षण मंडळाची स्थापना करा.

  • अधिक जबाबदारीसाठी APAAR डेटा माहिती अधिकार (RTI) तरतुदींअंतर्गत येतो याची खात्री करा.

दरम्यान, APAAR आयडी उपक्रमात शैक्षणिक नोंदींचे डिजिटायझेशन करून आणि भारताच्या व्यापक डिजिटल इंडिया आणि NEP 2020 च्या उद्दिष्टांशी जुळवून घेऊन भारतीय शिक्षणात क्रांती घडवून आणण्याची क्षमता आहे. तथापि, आधारच्या अंमलबजावणीतून मिळालेले धडे मजबूत कायदेशीर सुरक्षा उपाय, पारदर्शकता आणि सार्वजनिक सल्लामसलत यांची आवश्यकता अधोरेखित करतात. गोपनीयता आणि सुरक्षिततेच्या समस्यांना सक्रियपणे संबोधित करून, APAAR पाळत ठेवण्याऐवजी सक्षमीकरणाचे साधन म्हणून काम करू शकते, सुरक्षित आणि समावेशक डिजिटल शिक्षण परिसंस्था सुनिश्चित करू शकते.